Mikotoksin nedir?

Yunanca mantar anlamına gelen «mykes» ve Latince zehir anlamına gelen «toxicum» kelimelerinden türetilmiş «mantarlardan kaynaklanan zehir» anlamındadır (Varzakas ve ark., 2022).  Mantarların gelişme sürecini tamamladıktan sonra misellerinde ürettikleri, insan ve hayvan sağığını tehdit eden toksik sekonder metabolitlerdir (Tunail, 2000). Aspergillus, Penicillium, Pithomyces, Alternaria, Claviceps, Fusarium gibi neredeyse 400 fungus türü mikotoksin üretir (Tunail, 2000).

Mikotoksinler nasıl oluşur ve yayılır?

Mikotoksinleri üreten mantarlar rüzgar ve hava akımları sayesinde neredeyse her yerde bulunabilirler. Kontaminasyon düzeyi; iklim, kontamine olan ürünün cinsi, coğrafi konum gibi parametrelere bağlıdır. Uygun nem, sıcaklık, substrat tipi, oksijen/karbondioksit varlığı gibi koşullar sağlandığında fungusların mikotoksin üretimleri artar (Girgin ve ark., 2001).

Mikotoksinlerin Gıdalara Bulaşma Yolları Nelerdir?

1. Direkt Bulaşma: Çoğu gıda maddesinde (yağlı tohumlarda, ekmekte, meyvelerde, doğal küflerle olgunlaştırılan et ürünlerinde, peynir çeşitlerinde ve baharatta) görülebilen  bulaşma türü (Öksüztepe ve ark., 2016).

2. İndirekt Bulaşma: Mikotoksinlerle kontamine olan hammaddelerin veya katkı maddelerinin üretimde kullanılmasıyla (Örneğin; Aflatoksin içeren incirlerin kuru incir ve incir ezmesi yapımında kullanılması) meydana gelmektedir (Öksüztepe ve ark., 2016).

3. Carry Over: Mikotoksinlerle kontamine olan yemleri tüketen çiftlik hayvanlarının ya da onlardan elde edilen gıdaların tüketilmesiyle toksinlerin tüketiciye geçmesi (Öksüztepe ve ark., 2016).

Mikotoksikoz nedir?

Mikotoksinler nedeniyle doğal yollarla bulaşma sonucu insanda ya da hayvanda oluşan hastalıklardır. Bulaşıcı değildir, genel olarak ilaçla tedavi edilemez (Vural ve ark., 1979).

Farklı bir tanıma göreyse mikotoksikoz; fungus bulaşmış gıdaların tüketilmesi, onlarla deri teması ya da inhalasyonu gibi maruziyetlerin böbrek, akciğer, karaciğer gibi organlarda ya da sistemlerde etkisini tanımlamak için kullanılırken mikozis insan ve hayvanlarda farklı koşullara bağlı olarak mantarlardan kaynaklanan genel enfeksiyonları tanımlar (Abd-Elsalam ve ark., 2020).

1960’lı yıllar, mikotoksinlerin oral alımlarda canlılarda yüksek toksik etkisinin anlaşıldığı yıllardır. Aflatoksinin kanserojen olduğu da yine 1960’ta öğrenilmiştir. Yine de 1960’tan önceden de bilinen mikotoksin nedenli bazı hastalıklar vardır (Tunail, 2000):

• Claviseps purpurea’nın (Çavdar Mahmuzu) oluşturduğu ergot alkoloitlerinin (ergotoksin) oluşturduğu karıncalanma ve uyuşma gibi semptomları olan «Ergotizm» (St. Anthony’s Fire-Aziz Anthony Humması), 
• Penicillium sp.’nin pirinçlerde oluşturduğu mikotoksinlerin (luteosikrin, sitrinin, sitreoviridin gibi) neden olduğu hastalık,
• Aspergillus achraceus’un oluşturduğu klor içeren izkumorinin (ki sonrasında OTA denilmiştir) neden olduğu nefrotoksisite,
• Aspergillus flavus’un oluşturduğu diflurankumarinin (ki sonrasında bu metabolite aflatoksin denilmiştir) «Turkey X hastalığı».

Mikotoksinlerin etki mekanizması nasıldır?

Lipit, protein mekanizmaları ya da nükleik asit, protein biyosentezi gibi biyolojik metabolizmalarda değişiklik oluştururlar. Primer etki mekanizması, DNA şablonunu değiştirmek, transkripsiyon sürecini bozmak veya protein sentezinde translasyon sürecini engellemektir (Kiessling, 1986).

Mikotoksinlerin Kullanım Alanları Nelerdir?

 Mikotoksinlerin toksik etkilerine karşın, bazı mikotoksinler mikroorganizmaların gelişmesini engelleyebildiği için antibiyotik gibi görev alabilirler (Kayiş, 2015). Tarihte biyolojik silah olarak da kullanılmışlardır (Kılıç, 2006). Mikotoksinlerden olan ergotoksinin bazı türevleri ise migren tedavisinde, Parkinson hastalığında ve serebrovasküler yetmezlik hastalıklarında kullanılmaktadır (Bennett ve ark., 2003).

Mikotoksikoz Tanısı Nasıl Konulur?

İTK, HPLC, GC/MS, ELISA, EMIT ve Flouresans Polarization Immunoassay (FPIA) (aflatoksin, deoksinivalenol, fumonisin ve zearalenon gibi birçok mikotoksinin tayininde kullanılmaktadır) uzun zamandır kullanılmaktadır (Oruç, 2005). 

Mikotoksikoz Nasıl Tedavi Edilir?

Destekleyici tedavi (örneğin diyet, hidrasyon) dışında, mikotoksin maruziyetinde insanda kullanılan neredeyse hiçbir tedavi yoktur (Bennett ve ark., 2003).

Mikotoksinlerden Nasıl Korunulabilir?

• Yiyecekleri mümkün olduğunca taze satın alın ve kısa sürede tüketin.
• Yiyecekleri uygun şekilde (temiz, kuru) ve serin bir yerde saklayın.
• Ekmek kutularını haftada bir temizleyin ve küf oluşumunu önlemek için sirke ve su ile durulayın.
• Ekmek kutularını haftada bir temizleyin ve küf oluşumunu önlemek için sirke ve su ile durulayın.
• Gıda ne kadar sıvı olursa, küf ve toksinlerinin yayılması da o kadar hızlı olur. Bu tür kirlenmiş gıdaları atın. 

 (Muñoz ve ark., 2021).

Referanslar

Abd-Elsalam, K. A., & Rai, M. (2020). An introduction to nanomycotoxicology. In Nanomycotoxicology (pp. 1-7). Academic Press. Erişim: https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/B978012817998700001X, 30 Mart 2024.

• Bennett, J. W., & Klich, M. (2003). Mycotoxins. Clinical microbiology reviews, 16(3), 497–516. https://doi.org/10.1128/CMR.16.3.497-516.2003

  Girgin, G., Başaran, N., & Şahin, G. (2001). Dünyada Ve Türkiye de İnsan Sağlığını Tehdit Eden Mikotoksinler. Türk Hijyen ve Deneysel Biyoloji Dergisi, 58(3), 97-118.

• Kayiş, O. (2015). Çamaltı tuzlasından izole edilen mikrofungusların karakterizasyonu. Yüksek Lisans Tezi. Erişim: https://acikbilim.yok.gov.tr/handle/20.500.12812/406992, Nisan 2024.
• Kiessling, K. H. (1986). Biochemical mechanism of action of mycotoxins. Pure and applied chemistry, 58(2), 327-338.
• Muñoz, K., Wagner, M., Pauli, F., Christ, J., & Reese, G. (2021). Knowledge and Behavioral Habits to Reduce Mycotoxin Dietary Exposure at Household Level in a Cohort of German University Students. Toxins, 13(11), 760. https://doi.org/10.3390/toxins13110760

Oruç, H. H. (2005). Mikotoksinler ve tanı yöntemleri. Uludağ Üniversitesi Veteriner Fakültesi Dergisi, 24(1-2-3-4), 105-110.

• Öksüztepe, G., & Erkan, S. (2016). Mikotoksinler ve halk sağlığı açısından önemi. Harran Üniversitesi Veteriner Fakültesi Dergisi, 5(2), 190-195.
• Tunail, N. (2000). Funguslar ve mikotoksinler. Gıda Mikrobiyolojisi ve Uygulamaları, Genişletilmiş, 2, 1-50.
• Varzakas, T., Agriopoulou, S., & Stamatelopoulou, E. (2022, May 14). Mycotoxin. In Encyclopedia. Erişim:  https://encyclopedia.pub/entry/22939, 03.2024.
• Vural, Ö., Kazaz, C., Bahadır, Y., & Gündoğdu, M. (1979). Mycotoxin and Mycotoxicosis. Eurasian Journal of Medicine, 11(2), 163-168. Erişim:  https://www.eajm.org/en/mycotoxin-and-mycotoxicosis-131084, 30 Mart 2024.