Kendi yüzyılımızda, ilaç tedavisi büyük ölçüde “kemoterapi” adı altında gelişmektedir ve bu, kimyasal yapı ve farmakolojik etki arasındaki ilişkiler teorisine dayanmaktadır. Paul Ehrlich (1854-1915), bu yeni kavramın ve gelişme hattının kurucusuydu (ancak tabii ki, onun çalışması kendisinden önce gelen yüzyılda gerçekleşen birçok bilimsel ilerlemeye dayanmaktaydı).Geç 19. yüzyılda birçok faydalı ilaç sentezlenmiş olmasına rağmen, bu ajanlar semptomatik tedavi (örneğin ağrı kesiciler) sağlamıştır. Modern kemoterapide, Paraselsusçuların (belirli hastalıklar için özgül kimyasal ilaçlar hazırlama) hayalini bir anlamda gerçeğe dönüştürdüğümüzü görüyoruz.
Ehrlich’in yaklaşımı, bir enfeksiyon hastalığını tedavi etmenin, patojenik mikroorganizmalar için büyük bir afinitesi olan ancak insan dokuları için az bir afinitesi olan toksik bir kimyasal verilerek mümkün olabileceği inancına dayanıyordu. 1905 yılında, uyku hastalığına neden olan tripanozomları yok edebileceği gösterildikten sonra atoksil (bir organik arsenik bileşiği) kullanıldı. Ehrlich ve çalışma arkadaşları, atoksilin tripanositidal etkisine sahip, ancak gelişmiş hayvanlarda optik sinire zarar vermekten yoksun bir madde bulmak amacıyla yüzlerce ilgili arsenik bileşiği sentezledi ve test etti. 1910’da yapılan klinik deneyler, hazırlanıp test edilen 606. bileşik olan arsfenaminin (“Salvarsan” ticari adıyla) uyku hastalığı ve frengi tedavisinde etkili olduğunu gösterdi. Ciddi yan etkilerine rağmen Salvarsan’ın başarısı, kemoterapinin geleceği hakkında büyük bir umut uyandırdı.
Ehrlich’e göre, vücut içindeki mikroplara veya genel olarak vücuda zarar vermeden, kimyasallar aracılığıyla vücuttaki hücrelere büyük zarar vermeden, hastalık oluşturan etkenlere doğrudan saldırıda bulunma yöntemi “kemoterapi” olarak adlandırılmıştır. İlk olarak yalnızca iç tedavi için kullanılması amaçlanan bu terimin, mikroplara karşı dışsal saldırıyı da kapsaması eğilimi vardır. Penisilini keşfeden Alexander Fleming, (1946) “kimyasal bir madde vücuda verildiğinde, vücudu enfekte eden mikroplara doğrudan zarar veren herhangi bir tedaviyi kapsaması için kemoterapi terimini tercih etti. Bu ikinci anlamda antiseptik tedavi de kemoterapiye girer, isterseniz ona yerel kemoterapi deyin” dedi.
Büyük bir ilerleme sağlanamayan ve hayal kırıklığı yaratan çeyrek yüzyılın ardından, Gerhard Domagk’ın 1935 yılında Prontosil’in (4-sülfonamid-2′,4′-diaminoazobenzen) insanlarda streptokokal enfeksiyona karşı tedavi edici etkisini duyurmasıyla birlikte bir kez daha dikkat çekti. Farelerde yapılan deneylerle 3 yıl önce başarı gösterilmişti. Bu bileşik, arsfenamin gibi, spesifikti. Prontosil’in vücutta sülfanilamid üretmek üzere parçalandığı ve bu maddenin hastalıkla savaşan etken olduğu hızla gösterildi. Ana bileşik sülfanilamidin modifikasyonuyla (sülfonamidler veya “sülfa ilaçları”), çeşitli bakteriyel enfeksiyonlara karşı etkili olan bir dizi ilaç sentezlendi. Sülfonamidler antibakteriyel tedavi alanını açtı; önceki kemoterapötik ajanlar (örneğin Salvarsan), tripanozomlar gibi protozoon benzeri mikroorganizmalara karşı etkiliydi. Amerika’da 1955’e gelindiğinde, resmi ilaç standartlarının topluca tanıdığı en az 13 sülfonamid vardı ve temel ilaçların basit varyasyonları bu sayıya dahil değildi.
“Sülfanilamid dönemi”ndeki tekrarlayan başarılar, sadece kontrol altına alınan belirli hastalıklar için değil, araştırmacılara verdiği büyük teşvik ve ipuçları ve buna bağlı olarak farmasötik araştırmalara daha ağır yatırımlara yol açan endüstriyel iyimserlik açısından da önemlidir.
Kimyasal yapılar ile farmakolojik etkiler arasındaki ilişki teorilerine yönelik iyimserlik ve ilerlemeye rağmen, Paul Ehrlich’den bu yana farmasötik araştırmalarda empirizm ve kaza eseri keşiflerin rolü yavaşça yerini almıştır. Bu noktada kanıt, sülfanilamid keşiflerini takiben kurulan büyük çaplı rastgele tarama programlarında görülebilir. Bu çaba, özellikle etkili antimalaryal ve antikanser bileşikler bulma amacına yönelik olarak değerli yeni ilaçlar ortaya çıkarmıştır.
Kemoterapinin orijinal olarak tasarlandığı şekliyle verimliliği, 1930’lardan bu yana ilaç etkisinin ek keşiflerini ve anlayışını gösteren yolda ilerlemeyi işaret etti (bunların birçoğu enfeksiyon hastalıkları alanının ötesinde kullanılır), örneğin yeni diüretik, antihipertansif ve psikotropik ilaçlar.
Bu arada, yeni teorik kavramlar kimyasal yapı ile biyolojik aktivite arasındaki olası ilişkileri aydınlatmış olsa da, öngörü değerleri oldukça sınırlı olmuştur. Aslında, 1959 yılında bir önde gelen ilaç araştırmacısı tarafından belirtildiği gibi, son dönemdeki büyük keşiflerin tıbbi kimyada bu tür kavramlara pek bir borcu olmadığı söylenmiştir. Bu rahatsız edici durumun çarpıcı bir örneği antibiyotiklerde bulunabilir.
Alexander Fleming’in penisilini keşfettiği heyecan verici kaza ve keskin gözlem hikayesi (1928) iyi bilinir. Eşit derecede dikkat çekici olan şey, diğer İngilizlerin (Chain, Florey ve Heatley, 1939’da) keşfin önemini yeterince kavramaları ve etkin bir araştırmayı başlatmaları için geçen süre oldu. Bu, ilacın tedaviye girmesini sağladı (1940’ların başında acil askeri taleplerini karşılamak için Amerikan ilaç endüstrisi, üniversiteler ve hükümetin önemli katkısıyla). Daha az bilinen gerçek, “antibiyoz” teriminin (ve belirsiz kavramının) Fransız Paul Vuillemin tarafından 1889’da ortaya atıldığıdır. Daha on iki yıl önce, Louis Pasteur bile yaşayan organizmalar arasındaki karşılıklı etkileşim fenomeninden bahsetmiştir. Yüzyılın değişiminden önce Avrupa laboratuvarlarında mikroorganizmalar arasındaki antibiyotik etkilerine dair unutulmaya yüz tutmuş bir dizi gözlem yapılmıştır; hatta bir Penicillium küfü etkisi 19. yüzyılda kaydedilmiştir. Ancak, Fleming’in yaptığı gözlem, Florey ve Chain’in başını çektiği Oxford grubuna, 12 Şubat 1941’de Londra’da bir polise verilen az miktarda penisilini izole etmek için ihtiyaç duydukları doğrudan ipucunu vermesi bakımından sonuçları olan bir olay oldu.
Penisilin, Ehrlich’in başarısından bu yana tıp ve eczacılık alanında en çarpıcı ilerlemeyi temsil etti ve “antibiyotikler çağı”nı başlattı. Antibiyotik alanındaki keşifler neredeyse tamamen doğal olarak mevcut ürünleri arama üzerine dayanmıştır ve yapı-etkinlik ilişkilerini içeren sentetik çalışmalara dayanmamıştır. Bu gerçek, sonraki on yıl boyunca binlerce antimikrobiyal madde üzerinde yapılan çılgın testlerle vurgulanmaktadır ve bunlardan sadece on tanesi terapide dikkate değer kullanım bulmuştur. Bununla birlikte, bu birkaç antibiyotiğin pratik değeri, insan ırkının yaşam şansını artırmıştır. İlk olarak, Selman Waksman ve ekibinin 1944’te streptomisin keşfiyle önemli ölçüde arttı ve ardından geniş spektrumlu antibiyotiklerin daha geniş kaynaklarıyla birlikte on yıl içinde daha da genişledi ve hala araştırılmaktadır.
Paracelsusçuların doktrinlerine dayanan ve François de le Boë Sylvius tarafından sistematize edilen yaklaşımlara göre “kemoterapi”, eskiden var olan “iatrokimya”nın yeniden canlanmasıdır. Ancak bu kesinlikle doğru değildir. De le Boë Sylvius’un sistemi, tıbbın tamamını anlama ve açıklama girişiminin başka bir denemesiydi. Özellikle tıbbi bir spekülasyondu, ancak çağdaş kimyasal kavramları temel olarak kullanıyordu. Ehrlich’in kemoterapisi (iatrokimyadan farklı olarak), biyokimyasal saldırının özel bir alanına sınırlıydı ve kimyasal düşünceler baskın bir rol oynuyordu. “Kemoterapi” terimi kendisi ayrımı gösterirken, kimyanın tedaviye öncelik verdiğini, aynı şekilde “iatrokimya” teriminin ise iatrosa (hekim) yani ilgili tıbbi yönüne öncelik verdiğini ifade eder.
Virchow’un hücresel patolojisi, kemoterapinin geliştiği temeli sağlayan bir Avrupa girişimi olarak kabul edilebilir. Bu, sağlığın ve hastalığın temel doğasının genel bir açıklamasını formüle etme çabasıydı ve dolayısıyla tedavi için bir rehber sağlamayı amaçlıyordu. Ancak, son yıllarda, yukarıda bahsedilen immünoloji ve tıbbi bakteriyoloji gibi birçok daha spesifik tıbbi, tıbbi-kimyasal ve biyolojik teori ve keşif ortaya çıkmıştır. Bu teoriler ve keşifler, tedavi ve dolayısıyla eczacılık üzerinde büyük bir etkiye sahiptir.
Referans: “Changing Medicaments and the Modern Pharmacist” Kitabı
