Halk arasında hipertansiyon tedavisinde kullanılan bitkilerden bahsetmeden önce yaygın bir hastalık olan hipertansiyonu tanıyalım. Tansiyon nedir, neden oluşur, belirtileri nelerdir, hipertansiyon terimini öğrenelim.

Tansiyon: Tansiyonu kısaca kan basıncı olarak tanımlayabiliriz. Damarlarınızdaki kan, dolaşım sırasında bir basınç oluşturur.

Kan basıncı: Kalp tarafından pompalanan kan hacmi ve periferik damarların kan akımına gösterdiği direncin bir fonksiyonudur.

 Kan basıncı alınan gıda, yapılan iş ve harcanan güçle bağlantılı olarak gün içinde küçük değişiklikler gösterebilir.

Kan basıncı (veya tansiyon) iki ölçümle ifade edilir:

• Sistolik basınç (büyük tansiyon)

• Diyastolik basınç (küçük tansiyon)

Hipertansiyon: Tekrarlanan tansiyon ölçümlerinde arteriyel kan basıncının 140/90 mmHg’den daha yüksek olması hipertansiyon (HT) olarak tanımlanır. Hipertansiyon, sürekli kan basıncı yüksekliği ile kendini gösteren, sistemik bir hastalık olup, ciddi komplikasyonlara neden olması ve toplumda yaygın olarak görülmesi nedeniyle önemli bir sağlık problemidir. 

Gözleme dayanan ve bilimsel olarak yapılan birçok çalışma, kan basıncının toplumun yaşam biçimine, özellikle beslenme özelliklerine sıkıca bağlı olduğunu göstermektedir. Dolayısıyla sağlıklı yaşam şekli ile yüksek kan basıncının kontrolünü sağlayarak kardiyovasküler hastalık riskini azaltmak mümkündür. Bu nedenle hipertansif hastalarda tedavi planlanmasındaki ilk aşama yaşam tarzındaki değişikliklerin düzenlenmesidir.

Peki bu yaşam tarzı değişiklik önerileri nelerdir?

• Tuz alımının günlük 5-6 gr(günlük 1 çay kaşığı) düzeyine kısıtlanması önerilir.
• Alkol tüketimin erkeklerde günde en fazla 20-30 gr ve kadınlarda en fazla 10-20 gr olmak üzere ölçülü bir düzeye kısıtlaması önerilir. 
• Sebze, meyve ve düşük yağ içeren süt ürünlerinin daha fazla tüketilmesi önerilir.
• Kontrendike olmadığı sürece BMI’nin 25 kg/m2 ye düşürülmesi, bel çevresinin erkeklerde <96 cm ve kadınlarda <90 cm düzeyine düşürülmesi önerilir.
• Düzenli egzersiz, yani haftada 5-7 gün en az 30 dakikalık orta düzeyde dinamik egzersiz yapılması önerilir.
• Sigara kullanan tüm kişilere sigarayı bırakmalarının tavsiye edilmesi ve bu konuda destek sunulması önerilir.

Hipertansiyon tedavi sürecinde beslenmede halk arasında bu besin tansiyona iyi gelir, bu bitki tansiyonu düşürür gibi bazı söylemler ortaya çıkar. Peki bu bilgiler ne kadar güvenilirdir? Halk arasında hipertansiyon tedavisine iyi geldiği düşünülen bitkilerin tedaviye ne kadar etkili olduğunu inceleyelim.

Yapılan bir araştırmada hipertansiyon hastaları tarafından en yaygın kullanılan bitkisel ilaçların bazıları arasında potansiyel olarak ciddi etkileşimlerin olduğu belirtilmektedir, örneğin, A. Sativum (sarımsak), Crataegus aronia (alıç), Zingiber officinale (zencefil), Camellia sinensis ( yeşil çay), Trigonella berythea (çemen otu tohumu) ve Capsicum annuum (biber) ve kardiyovasküler hastalık tedavisinde kullanılanlar da dahil olmak üzere yaygın olarak kullanılan geleneksel ilaçlar. Bitkisel ilaçların kullanımının hastalar tarafından sağlık profesyonellerine açıklanması, profesyonellerin potansiyel ilaç etkileşimleri ve advers ilaç reaksiyonları olup olmadığını değerlendirmek için önemlidir. Yapılan araştırmada hipertansiyonu olan bireylerin %74.7’sinin tamamlayıcı terapi kullandığı, %94.3’nün tamamlayıcı terapi yöntemlerinden biri olan bitkisel tedaviyi uyguladıkları bildirilmektedir. Bitkisel tedavide en çok kullanılan bitkisel ürünlerin limon, sarımsak, maydanoz, soğan, kekik olduğu bulunmuştur. 

Çalışma sonuçlarına göre hipertansiyon hastalarının hastalık yönetiminde en sık kullandıkları bitkisel ürünlerden biri olan limonun kan basıncını düşürücü etkisini inceleyen çalışmalarda etkisinin olmadığı bulunmuştur.

Sarımsak, yeşil çay ve narenciye ürünleri hipertansiyon tedavisinde kullanılan başlıca bitkisel ürünlerdir. Sarımsağın antihipertansif etkisinin olası mekanizmaları, periferik vasküler direnci azaltan prostaglandin benzeri etkileri ile ilişkili olabilir. Ayrıca, gamma-glutamilsisteinler, sarımsaktaki anjiyotensin dönüştürücü enzimi inhibe eden bileşiklerdir. Sarımsaktaki allisin ve ajoenin makrofajlarda indüklenebilir nitrik oksit sentazı inhibe ettiği ve aterosklerotik plaklarda ve hipoksik dokularda nitrit birikimini azalttığı bildirilmiştir. Bir hayvan deneyinde, sarımsak yiyen sıçanlarda dolaşımdaki anjiyotensin ІІ seviyeleri anlamlı olarak daha düşük bulunmuştur. Bu nedenle, sarımsağın antihipertansif etkisinin, kısmen anjiyotensin dönüştürücü enzim aktivitesindeki azalmaya bağlı olduğu belirtilmiştir. Ayrıca, hidrojen sülfür (H2S) üretmesi nedeniyle sarımsakta antioksidan bir özellik de vardır. Bundan dolayı, sarımsak periferik damarlarda nitrik oksit (NO) üretimini arttırdığından dolayı da antihipertansif bir etki gösterebilir. Sarımsağın antilipidemik ve antiplatelet özelliği de olduğundan hipertansif hastalarda ek bir yararı da mevcuttur. 

Aspirin ve varfarin veya heparin gibi diğer kan inceltici ajanlarla sarımsak etkileşimlerinin kanama riskinde artışa neden olduğu kaydedilmiştir. Ameliyat için planlanan hastalar, elektif cerrahi işlemlerden en az yedi gün önce sarımsak takviyelerini kullanılmaktan kaçınılmalıdırlar.

 Bir narenciye ürünü olan portakal (Citrus sinensis), C vitamini, folat ve potasyum gibi birçok temel besin unsurunu içermektedir. Meyveler ve sebzeler, lifler, potasyum, antioksidanlar ve özellikle flavonoidler gibi kan basıncını azaltabilen çeşitli besinler açısından zengindir. Bu flavonoider açısından zengin ürünler, vasküler endotelyum tarafından üretilen NO miktarında kronik bir artışa neden olarak kan basıncını düşürebilir. Ayrıca, anjiyotensin dönüştürücü enzim üzerinde inhibitör etki gösteren diğer mekanizmalar da flavanonların kan basıncını düşürücü etkilerinden sorumlu olabilir. 

Eğer hipertansiyon yanında böbrek yetmezliği de varsa bitkisel ürünlerin farmakokinetiği değişeceğinden bu durumdaki hastalarda bitkisel ajanlar güçlü kanıtları olmadan kesinlikle kullanılmamalıdır. Nitekim, böbrek nakli yapılan bir hastada kullandığı bitkisel ürün nedeniyle böbrek reddi geliştiği bildirilmiştir. İdrar çıkışı olan renal hastalarda hipertansiyona karşı diüretik özelliği olan (meyan kökü, ardıç meyvesi, su teresi gibi) bitkiler kesinlikle kullanılmamalıdır. Bu bitkisel ürünlerle sağlanan poliüri nedeniyle sıvı kaybı olur. Ancak, sodyum bu durumdaki hastalardan sıvı ile birlikte atılamadığından bitkisel ürünlerin bir faydası olmayacaktır.

Alıç (Crataegus spp.), özellikle kalp ve damar sağlığı üzerinde olumlu etkileri ile bilinen bir bitkidir. Alıç meyvesinin hipertansiyon üzerindeki etkileri, geleneksel kullanımı ve modern bilimsel araştırmalarla desteklenmiştir. Alıç meyvesi, kan damarlarını gevşeterek kan basıncını düşüren etkiler gösterir. Yapılan araştırmalar, alıç ekstresinin, endotelyal nitrik oksit (NO) üretimini artırarak damar gevşemesi sağladığını ortaya koymuştur. Nitrik oksit, damarların genişlemesine yardımcı olan güçlü bir vazodilatördür. Bu mekanizma, alıç meyvesinin hipertansiyon tedavisindeki önemini artırmaktadır.

Yapılan bir çalışmada, alıç flavonoidleri ve C vitamini kombinasyonunun, hipertansiyonu anlamlı şekilde azalttığı, oksidatif stres belirteçlerini düşürerek damar fonksiyonlarını iyileştirdiği ve nitrik oksit üretimini destekleyip damar genişlemesini artırdığı ve endotel hasarını önlediği rapor edilmiştir. 

2024 yılında yapılmış başka bir çalışmada, alıç meyvesi ve bileşenlerinden biri olan hiperositin (hyperoside), spontan hipertansif sıçanlar üzerindeki kan basıncını düşürücü etkisini ve bu etkilerin mekanizması incelenmiştir. Elde edilen sonuçlarda alıç meyvesi ve hiperosit, SHR modellerinde kan basıncını anlamlı derecede düşürmüştür.

Alıç yapılan çoğu çalışmada hipertansiyonu düşürücü etki göstermiştir ve genellikle güvenli bir bitki olarak kabul edilir.Alıcın diğer ilaçlarla etkileşimine bakıldığında, vazodilatör ilaçlarla etkileşime girme potansiyeline sahip olabilir. Aslında, alıç hipertansiyon, anjin, kalp yetmezliği ve aritmiler için kullanılan ilaçların etkilerini güçlendirebilir veya engelleyebilir.

Halk arasında kullanılan bu bitkiler hastalarda olumlu yönde psikolojik etki yapabilir ve kişide genel bir kendini iyi hissetme hali ortaya çıkarabilirler. Psikolojik rahatlama dışında hipertansiyon tedavisinde etkilide olabilirler. Ancak unutulmamalıdır ki hastalık tedavisi için kullanılan ilaçlar ve bu bitkiler etkileşime girebilirler. Bu durumda ilaçların etkisi artabilir, azalabilir, yok olabilir ki tüm bu ihtimaller hastalığın tedavisinde gecikmeye ve hasta için tehlikeli sonuçlara yol açabilir.Hastaların büyük çoğunluğu kullandığı bitkisel ürün ile ilgili doktoruna bilgi vermemektedir. Bu da istenmeyen sonuçlara neden olabilir (yan etki, ilaç etkileşimi gibi). Eğer bitkisel bir ürün kullanıyorsanız bu durumu doktorunuza ve eczacınıza mutlaka haber vermelisiniz. Doktorunuza ve eczacınıza danışmadan bitkisel ürünlere başlamamalısınız.

Bitkisel ürünlerin doğal olduğu için güvenli olduğunu iddia etmek doğru değildir ve bu unutulmamalıdır.

KAYNAKÇA

 Biçen,C., Elver,Ö., Erdem,E., Kaya,C., Karataş,A., Dilek,M., Akpolat,T., (2011). “Hipertansiyon hastalarında  bitkisel ürün kullanımı” Deneysel Klinik Tıp Dergisi,29/2.

Ulu,S., Kazan,S., Güngör,Ö., Alkan Çeviker,S., (2020). “Hipotansiyon Tedavisi: Doğru Bilinen Yanlışlar ve Vazopresör Ajanların Güncellemesi”, KSÜ Tıp Fakültesi Dergisi,2020;15(1) :52-57.

 Erdem,S., Ata Eren,P., (2009). “TEDAVİ AMACIYLA KULLANILAN BİTKİLER VE BİTKİSEL ÜRÜNLERİN YAN ETKİLERİ” Türk Hijyen ve Deneysel Biyoloji Dergisi, 2009; 66 (3): 133-141.

Bayram,B., Özçelik,B., (2012). “Zeytinyağının Biyoaktif Bileşenleri ve Sağlik Üzerine Yararları”, Akademik Gıda 10(1) (2012) 77-84.

 Karagül,P., (2024). “Alıç Meyvesi ve Yaprağı (Crataegus Spp.): Hipertansiyona Karşı Tedavi Edici Potansiyeli Üzerine Bir İnceleme”,D.Ü Süs ve Tibbi Bitkiler Botanik Bahçesi, Cilt 3, Sayı 2, s. 1-12.

 Göktaş,Ö., Gıdık,B., (2019). “Tıbbi ve Aromatik Bitkilerin Kullanım Alanları”,Bayburt Üniversitesi Fen Bilimleri Dergisi,Cilt 2, Sayı 1.

 Ekim,M., Ekim,H., Tuncer,M., (2019). “Hipertansiyon Tedavisinde Bitkisel Ürünlerin Yeri”, Van Tıp Dergisi, 26(4): 564-568.

Hipertansiyon tanı ve tedavi kılavuzu 2022